محمد مهدی مولایی

مخاطبان رسانه‌های جمعی مانند تلویزیون، رادیو، مطبوعات و غیره سال‌ها توده‌های یکسان تصور می‌شدند که در مقابل پیام‌های رسانه‌ای نقش دریافت‌کنندگان منفعل را دارند. تنها یک نوع مخاطب وجود داشت، رسانه‌ها قرار بود پیام‌ها را ارسال کنند و مخاطبان این پیام‌ها را به یک شکل دریافت کنند. سال‌ها طول کشید و در نتیجه تحقیقات و پژوهش‌های بسیاری که در علوم ارتباطات دنبال شد اندیشمندان این حوزه بدین نتیجه رسیدند که مخاطبان رسانه‌ها در مقابل پیام‌ها دریافت یکسانی‌ ندارند و این‌گونه بود که از تقسیم‌بندی مخاطبان به فعال و غیرفعال سخن به میان آمد. اما هر دو گونه‌ی این مخاطبان فعال و غیرفعال همچنان تنها دریافت‌کننده پیام بودند و فعالیت آنها در نوع دریافت و برداشت از رسانه‌ها تعریف می‌شد.

تولد فضای مجازی عرصه‌ی جدیدی برای فعالیت مخاطبان رسانه‌ای ایجاد کرد. در رسانه‌ی جدید اینترنت حالا مخاطبان تنها دریافت‌کننده‌ نبودند و قدرت تولید و ارسال پیام پیدا کردند تا عنوان جدید «کاربر» برای آنها در نظر گرفته شود. با رشد و گسترش امکانات فضای مجازی چند سالی است که به‌مجموعه وب‌سایت‌ها ‌ و ابزارهای اینترنتی که برمبنای فعالیت تعاملی کاربران بنا شده‌اند عنوان «رسانه‌های اجتماعی» داده شده است. در رسانه‌های اجتماعی کاربران همزمان تولیدکننده و مصرف‌کننده‌ی پیام‌ها هستند. بر این اساس دیگر نمی‌توان از عبارات و اصطلاحات مربوط به رسانه‌های جمعی برای توصیف مخاطبان این رسانه‌های جدید استفاده کرد.

در رسانه‌های اجتماعی ما با انواع مختلفی از مخاطبان یا به‌عبارت بهتر کاربران مواجه هستیم که بر حسب سطح و نوع فعالیت‌شان دسته‌بندی شده‌اند. از جمله دسته‌بندی‌های ارائه شده از انواع کاربران رسانه‌های اجتماعی، نردبان پیشنهادی گروه تحقیقاتی فورستر (Forrester Research Inc) است. در این مدل کاربران اینترنتی در نردبانی با شش پله دسته‌بندی شده‌اند که بر اساس سطح فعالیت در رسانه‌های اجتماعی به‌دنبال یکدیگر قرار می‌گیرند. این شش پله از بالاترین سطح به‌ترتیب عبارتند از: تولیدکنندگان (Creators)، منتقدان (Critics)، گردآورندگان (Collectors)، پیوستگان (Joiners)، تماشاگران (Spectators) و غیرفعالان (Inactives).

این تقسیم‌بندی برحسب سطح مشارکت کاربران اینترنتی در انواع مختلف رسانه‌های اجتماعی از قبیل وبلاگ‌ها، میکروبلاگ‌ها، پادکست‌ها، ویکی‌ها، شبکه‌های اجتماعی، فروم‌ها و غیره انجام شده است. آمارها در مورد تعداد کاربران هر سطح مربوط به کاربران اینترنتی امریکاست که اطلاعات بیشتری درباره فعالیت‌های آنها در دسترس پژوهشگران‌ قرار دارد. هرچند نتیجه مطالعه‌ی فعالیت کاربران در آسیا و اروپا نیز به مدل مشابهی می‌انجامد و حتی آمارها نشان داده سطح مشارکت کاربران برخی کشورهای آسیایی در رسانه‌های اجتماعی از کاربران امریکایی بیشتر است. جزئیات مربوط به نوع فعالیت شش نوع کاربران رسانه‌های اجتماعی به شرح زیر است:

تولیدکنندگان

«تولیدکنندگان» اولین سطح کاربران رسانه‌‌های اجتماعی هستند که در بالاترین پله‌ی نردبان ایستاده‌اند. این گروه، کاربرانی هستند که اغلب وبلاگ‌ها و صفحات اینترنتی شخصی دارند. آنها مقالات و یادداشت‌هایی برای محیط وب می‌نویسند و در وبلاگ‌های‌ خودشان یا دیگر سایت‌ها منتشر می‌کنند. آپلود ویدئوهای شخصی، صدا و موسیقی تولیدی و عکس‌ از جمله دیگر فعالیت‌های این دسته کاربران است. آنها تولیدکنندگان محتوای رسانه‌های شهروندی هستند و روزنامه‌نگاری شهروندی را رونق می‌بخشند. در امریکا تعداد این دسته از کابران در سه سال گذشته روبه‌رشد بوده است. در سال ۲۰۰۷ نسبت آنها ۱۸ درصد، در سال ۲۰۰۸ نسبت آنها ۲۱ درصد و در سال ۲۰۰۹ نسبت آنها ۲۴ درصد بود.

منتقدان

دومین دسته‌ی کاربران با عنوان «منتقدان» نام‌گذاری شده‌اند و در پله‌ی دوم پلکان کاربران رسانه‌‌های اجتماعی قرار گرفته‌اند. این کاربران تولیدکننده‌ی محتوای شخصی و دسته اول نیستند اما درباره‌ی محتوای تولید شده‌ توسط گروه اول اظهارنظر و آنرا نقد می‌کنند. رای‌دادن و ارزیابی سرویس‌ها و محصولات، کامنت گذاشتن در وبلاگ دیگران، مشارکت در فروم‌های آنلاین و مشارکت در ویکی‌ها و ویرایش مقالات از جمله فعالیت‌های این گروه است. درصد این گروه کاربران در سال ۲۰۰۹ نسبت به سال ۲۰۰۸ تغییری نداشته است. نسبت آنها در سال ۲۰۰۷ برابر با ۲۵ درصد، در سال ۲۰۰۸ برابر با ۳۷ درصد و در سال ۲۰۰۹ نیز ۳۷ درصد بوده است.

گردآورندگان

دسته‌ی سوم کاربران رسانه‌های اجتماعی را «گردآورندگان» نام‌گذاری کرده‌اند. این کاربران در پله‌ی سوم و پایین‌تر از تولیدکنندگان و منتقدان قرار دارند و فعالیت‌شان در سطح گردآوری و مرور محتوای کاربران رده‌ی بالاتر محدود می‌شود. از جمله فعالیت‌های این گروه می‌توان استفاده از خروجی‌های آر.اس.اس در نرم‌افزارها و ابزارهای فیدخوانی، رای‌دادن به محتواهای وب‌سایت‌های آنلاین و افزودن برچسب به صفحات و تصاویر دیگر کاربران نام برد. تعداد این کاربران نیز در سه سال اخیر رو به رشد بوده است. این گروه در سال ۲۰۰۷ نسبت ۱۲ درصد، در سال ۲۰۰۸ نسبت ۱۹ درصد و در سال ۲۰۰۹ نسبت ۲۱ درصد داشته‌اند.

پیوستگان

چهارمین گروه از کاربران رسانه‌های اجتماعی را «جوینرز» نام‌گذاری کرده‌اند که می‌توان ترجمه‌ی «پیوستگان» را برای آن‌ها در نظر گرفت. در پله‌ی چهارم نردبان رسانه‌های اجتماعی فعالیت کاربران به کارهایی از قبیل مراجعه به سایت‌های شبکه‌ی اجتماعی و داشتن پروفایل در شبکه‌های اجتماعی محدود می‌شود. کاربران این گروه استفاده‌شان از رسانه‌های اجتماعی به حضور و فعالیت در شبکه‌های اجتماعی از قبیل فیس‌بوک، مای‌اسپیس، لینکدین و غیره خلاصه می‌شود. این کاربران در مدت کوتاه دو سال رشدی جهشی داشته‌اند و تعداد آنها دو برابر شده است. در سال ۲۰۰۷ نسبت ۲۵ درصد، در سال ۲۰۰۸ نسبت ۳۵ درصد و در سال ۲۰۰۹ نسبت ۵۱ درصد رقم این گروه از کاربران است. این صعود را به گسترش استفاده از فیس‌بوک نسبت می‌دهند.

تماشاگران

بیشترین تعداد کاربران رسانه‌های اجتماعی در دسته‌ی پنجم قرار می‌گیرند. این دسته که به «تماشاگران» معروف هستند کاربران بدون تولید فضای مجازی محسوب می‌شوند. آنها به فعالیت‌هایی از قبیل خواندن وبلاگ‌ها، گوش‌کردن به پادکست‌ها، مشاهده‌ی ویدئوهای دیگران، خواندن فروم‌های آنلاین و خواندن ارزیابی‌های دیگر کاربران مشغول هستند ولی در فعالیت‌های آنلاین‌شان اثری از خود به‌جا نمی‌گذارند. در سال ۲۰۰۷ نسبت این دسته کاربران ۴۸ درصد، در سال ۲۰۰۸ نسبت آنها ۶۹ درصد و در سال ۲۰۰۹ نسبت آنها ۷۳ درصد بوده است.

غیرفعالان

اگر پنج دسته‌ی قبلی هرکدام به‌نحوی از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند و هر یک به سهم خود از نردبان این رسانه‌ها بالا رفته‌اند، در دسته‌ی ششم کاربران اینترنتی قرار می‌‌گیرند که در فضای مجازی رسانه‌های اجتماعی را به‌کار نمی‌گیرند. هرچند در سال‌های اخیر رسانه‌های اجتماعی آن‌چنان در اینترنت گسترش یافته‌اند که کاربران حتی اگر تمایلی به استفاده از آنها نداشته باشند ناخواسته با آنها مواجه می‌شوند. به همین دلیل است که هر سال از تعداد این گروه از کاربران کاسته می‌شود. گروه «غیرفعالان» در سال ۲۰۰۷ نسبت ۴۴ درصد، در سال ۲۰۰۸ نسبت ۲۵ درصد و در سال ۲۰۰۹ نسبت ۱۸ درصد داشته‌اند.

* این مطلب پیش از این در «ماهنامه‌ی دنیای کامپیوتر و ارتباطات» منتشر شده است.