پژوهش ارائه شده به همایش «بازنمایی گروه‌های حاشیه‌ای در رسانه‌ها»:

محمد رشید صوفی

مطالعه نحوۀ بازنمایی گروههای در اقلیت نژادی و قومیتی در رسانه‌های ارتباط جمعی از حیث مطالعات فرهنگی و ارتباطاتی از اهمیت بالایی برخوردار است. قومیت کُرد نیز در جامعۀ چند قومیتی ایران از چنین موقعیتی برخوردار است از این نظر هرگونه بازنمایی کُردها در سینمای ایران بسیار مهم تلقی می شود. در این راستا، تحقیق حاضر بر اساس رویکرد برساختگرایی به مطالعه نحوۀ بازنمایی هویت کُردی در فیلم‌های سینمایی ایرانی تولید شده بعد از انقلاب 1357 توسط کارگردانان غیرکُرد ایرانی می پردازد. برای این کار تعداد شش فیلم از دو ژانر جنگی و اجتماعی، هرکدام سه فیلم، با استفاده از روش‌های تحلیل نشانه‌شناختی در دو سطح شامل تحلیل رمزگان و تحلیل روایت مورد مطالعه قرار گرفتند.

نتایج کیفی بدست آمده از تحلیل فیلم ها حاکی از این بود که در مجموع و به طور کلی در شش فیلم مورد بررسی بازنمایی منفی و سوگیرانه‌ای از هویت کُردی ارائه شده بود. اما شیوه بازنمایی هویت کُردی در فیلم های ژانر جنگی منفی‌تر از شیوه بازنمایی آن در فیلم های ژانر اجتماعی بود. علاوه بر آن، در دو مورد از سه فیلم ژانر اجتماعی شاهد تلاش‌هایی از طرف کاراگردانان این فیلم‌ها در جهت بازنمایی مثبت و یا حداقل بدون سوگیری از هویت کُردی بودیم. اما تحلیل فیلم ها با جزئیات بیشتر، نتایج جالب توجه اما دلسردکننده‌ای را در این رابطه بدست داد. به این صورت که نتایج حاصل از دو سطح تحلیل شامل تحلیل رمزگان و تحلیل روایت بر روی فیلم‌هایی از دو ژانر مختلف (جنگی و اجتماعی) که در زمان‌های مختلفی تولید گشته بودند در اکثر موارد بازنمایی منفی از هویت کُردی ارائه داده بودند. از جمله این موارد منفی می‌توان به روستایی‌نمایی كُردها، عقب‌مانده‌گی و توسعه‌نیافته‌گی جوامع كُردی، لهجه‌نمایی زبان کُردی، کنش‌های خالی از تفکر و عقلانیت احزاب کُردی، منفعل بودن مردم كُرد، ساده‌لوح و خوش‌باور بودن کُردها، جنگ‌طلب و خشونت‌طلب بودن احزاب کُرد، غیرقابل اعتماد بودن کُردها، خائن‌بودن احزاب کُرد، مقصر بودن خود کُردها در پیدایش مسأله کُردها (برگرفته از نتایج تحلیل روایت)، بدوی بودن زندگی کُردها، عجیب و غریب بودن آداب و رسوم کُردی (برگرفته از نگاه شرق‌شناشانه به فرهنگ کُردی)، ترویج فوبیا نسبت به کُردها (به ویژه نسبت به احزاب كُردی) و غیره.

اما در مجموع این بحث کلی در مورد بازنمایی هویت کُردی در سینمای ایران مطرح است که از یک طرف هویت کُردی به دلیل تولید تعداد کم فیلم‌هایی با محوریت بازنمایی هویت کُردی، با خطر نامرئی گردانیدن فرهنگی مواجه است و از طرف دیگر با خطر بد و منفی بازنمایی شدن در همین تعداد اندک تولیدات سینمایی اختصاص‌یافته به بازنمایی هویت کُردی.

* پایان‌نامه مقطع کارشناس ارشد رشته ارتباطات، به راهنمائی دکتر مسعود کوثری و مشاوره دکتر هاله لاجوردی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران